Brabants Heem 75 jaar: Een impressie van een inspirerende viering

door Ineke Strouken

Op 20 oktober 2022 werd in de Statenzaal van het Noord-Brabants Museum het 75-jarige jubileum van Brabants Heem gevierd. In 1947 werd Brabants Heem onder bezielende leiding van pastoor Binck opgericht.

Er was in die naoorlogse tijd behoefte aan een structuur om de interesse in de Brabantse archeologie, geschiedenis en cultuur te promoten en verdiepen. Nu 75 jaar later is Brabants Heem de koepelorganisatie van 124 heemkundekringen met ruim 33.000 leden. Bijna nergens in Nederland, en volgens mijn weten ook niet elders, bestaat zo’n hecht netwerk.

Kenniscentra

Heemkundekringen houden zich anders dan historische verenigingen niet alleen bezig met het verleden, al ligt daar vaak wel het accent op. Heemkundekringen zijn dé kenniscentra van de lokale geschiedenis en cultuur en stellen die kennis beschikbaar aan overheden, onderwijs en iedereen die meer wil weten over zijn omgeving en familie. Hun werk beweegt zich op het snijpunt van heden, verleden en toekomst. Dat maakt heemkundekringen maatschappelijk relevant. Of zoals voorzitter Henk Hellegers het verwoordde: ‘Het is de uitdaging voor nu én voor straks te achterhalen wie we waren en zijn, de uitdaging van het zoeken naar de eigen identiteit, het zoeken naar de betekenis van het verleden en het zoeken naar de ontwikkelingen van de toekomst.’

Heemkundekringen documenteren en onderzoeken de lokale geschiedenis en dragen die kennis uit via publicaties, bijeenkomsten, projecten en educatie. Op veel plaatsen organiseren heemkundekringen cursussen voor nieuwkomers om zich thuis te voelen in de nieuwe woonplaats. In het Brabants Erfgoed Weekend verbinden ze de maatschappelijke organisaties in hun plaats rond een wisselend thema met elkaar. In 2022 was het thema duurzaamheid. In een snel veranderende samenleving is kennis over de wortels van het bestaan van wezenlijk belang om te kunnen functioneren. Dat geldt voor individuen en voor gemeenten. Heemkundekringen leveren daaraan een belangrijke bijdrage. Bij het opstellen van de gemeentelijke omgevingsvisies is de kennis en documentatie van de heemkundekringen onontbeerlijk.

De toekomst

Een jubileum is een moment om naar de toekomst te kijken. De samenleving verandert snel en heemkundekringen moeten met hun tijd mee gaan. Om aan te geven dat ze zich met de volle breedte van het erfgoed bezig houden, hebben sommige kringen hun naam veranderd in erfgoedvereniging. Wie de lokale canons bekijkt, ziet dat veel heemkundekringen de naoorlogse geschiedenis en alle veranderingen van de laatste decennia een plek hebben gegeven in hun canon. Jan Kriek, directeur van het Brabants Historisch Informatie Centrum, maakt frequent gebruik van heemkundekringen om de kennis van het BHIC aan te vullen en om de verhalen op te tekenen. Heemkundekringen zijn de haarvaten van de samenleving, waardoor ze veel waardevolle gegevens boven water krijgen, ook over de Brabantse streektaal. Elke woonkern heeft zijn eigen verhaal, geschiedenis en iconen. Dat gewone alledaagse leven vind je niet in officiële (historische) bronnen, maar in mensen, tradities en herinneringen. Heemkundekringen helpen dat te documenteren.

Waarschuwing

Heemkundekringen hebben een belangrijke functie, maar de leden zijn voornamelijk blanke autochtone mensen. Paul Spapens waarschuwde de aanwezigen: ‘Heemkundekringen moeten veranderen, anders verdwijnen ze.’ Als voorbeeld noemde hij het driekoningenzingen in Tilburg. Ooit werd Tilburg het Rome van het Noorden genoemd. Nu wonen er mensen uit zo´n honderdvijftig verschillende culturen. Logisch dat de lokale cultuur verandert. Daarom is het niet vreemd dat het aantal driekoningenzangertjes elk jaar afnam. Door terug te gaan naar de kernwaarden van Driekoningen is het nu een feest voor iedereen – autochtoon en allochtoon – geworden.

Binnen Brabants Heem houdt een werkgroep zich bezig met immaterieel erfgoed. Een heemkundekring heeft echter een ander doel dan een immaterieel erfgoedgemeenschap die als taak heeft een traditie in stand te houden en door te geven aan de toekomst. Een kernwaarde bij immaterieel erfgoed is de participatie van de dragers. Om samenwerking tussen heemkundekringen en immaterieel erfgoed gemeenschappen te stimuleren, is Brabants Heem begonnen met netwerkdagen te organiseren waarin beide groepen elkaar kunnen ontmoeten en kennis kunnen delen.

Voor iedereen

Heemkundekringen willen er zijn voor iedereen, dus ook voor jongeren en voor mensen met diverse culturele achtergronden. Wat hebben heemkundekringen hen te bieden? Stef Coenen, 22 jaar, is lid van de heemkundekring geworden, omdat de algemene geschiedenis op lokaal niveau een concrete invulling krijgt waardoor het verhaal gaat leven. Kees van Kempen, voorzitter van de heemkundekring van Udenhout vertelt hoe zijn kring, in plaats van af te wachten tot mensen naar de heemkundekring komen, actief naar buiten gaat om het lokale geschiedenisverhaal te vertellen. ‘Zo leer jij mensen kennen en leren ze jou kennen.’ Dat was ook de ervaring van Jetty Eugster, oud-burgemeester van Schijndel. Toen zij pas burgemeester was, heeft de heemkundekring een fietstocht georganiseerd om haar kennis te laten maken met de historisch en cultureel waardevolle plekjes. ‘Dan weet u straks waarover u besluiten moet nemen.’ Eugster vindt inclusiviteit en diversiteit nog een hele uitdaging, daar moet niet te licht over gedacht worden. Daar worstelen alle organisaties mee. Jan Kriek memoreerde dat de beoefening van de lokale geschiedenis anders is geworden. Nog niet zo heel lang geleden zat de leeszaal van het archief altijd vol met mensen die onderzoek deden, nu raadplegen de meeste mensen de archiefstukken thuis via internet. Dat maakt de deelname minder zichtbaar, maar daarom nog niet minder waardevol.

Waardevolle felicitaties

Niet iedereen was in de gelegenheid om bij de jubileumbijeenkomst aanwezig te zijn. Maar via een ingesproken boodschap feliciteerden zij Brabants Heem met het jubileum. Stijn Smeulders, gedeputeerde van Cultuur, vertelde blij te zijn met de grote aandacht voor erfgoed in zijn provincie. Al die vrijwilligers die zijn aangesloten bij de kringen van Brabants Heem en zich met passie inzetten, maken van Brabant een levendige provincie. Jos Swanenberg, hoogleraar Diversiteit in taal en cultuur aan de Universiteit van Tilburg, roemde de achterban van Brabants Heem die samen een groot cultureel kapitaal vertegenwoordigen. Patrick Timmermans, directeur van Erfgoed Brabant, benadrukte dat erfgoed mensenwerk is en dat de erfgoedwerkers (zoals de heemkundigen) het goud van Brabant zijn. Hun werk is niet te betalen.

Arnoud-Jan Bijsterveld, hoogleraar Cultuur in Brabant aan de Universiteit van Tilburg, riep Brabants Heem op om weer terug te gaan naar de pijlers van 1947: democratisering en professionalisering. De vraag is: ‘Hoe betrekken we meer mensen bij erfgoed en heemkunde en hoe delen we kennis en kunde?’ Pastoor Binck en zijn aanhangers streefden erna de Brabantse geschiedenis en cultuur voor iedereen toegankelijk te maken. Tegelijk wilde Binck handvatten bieden om de beoefening ervan te professionaliseren. Nu is de heemkundebeoefening in transitie, de wereld verandert en de heemkundekringen veranderen mee. Erfgoed speelt een belangrijke maatschappelijke rol. Het is een middel voor participatie en emancipatie, de motor voor sociale cohesie en draagt bij aan een wij-gevoel. Door de verhalen te blijven vertellen helpen heemkundekringen mensen te verbinden met het verleden, met de plaats waar ze wonen en met de gemeenschap waar ze deel vanuit maken.

Tradities in Brabant

Tijdens de jubileumviering werd het boek ‘Tradities in Brabant, van generatie op generatie’ gepresenteerd. Brabants Heem wilde een geschenk geven aan alle heemkundekringen en alle inwoners van Brabant. Daarom vroeg het aan alle kringen een kenmerkende traditie uit hun woonplaats in te leveren voor het boek. Het werden ruim honderddertig tradities waarvoor mensen zich met hart en ziel inzetten. Het was niet de bedoeling om een compleet overzicht te maken, vandaar dat de titel ‘tradities in Brabant’ en niet ‘de Brabantse tradities’ is, maar om een aanzet te geven voor verder onderzoek. Het eerste exemplaar werd aangeboden aan Ida Adema, Commissaris van de Koning. Ze was er erg blij mee en feliciteerde Brabants Heem met het jubileum. Heemkundigen zijn de kracht van Brabant. Ze maken de eigenheid van Brabant zichtbaar en zorgen voor lokale verbindingskracht. Het boek geeft een inkijkje in het verhaal van Brabant, ofwel wat maakt anno 2022 dat wij gehecht zijn en ons thuis voelen in Brabant. Het is een tijdbeeld. Brabant verandert snel, over vijf jaar ziet dat tijdsbeeld er weer anders uit.

Kansen en uitdagingen

Conclusie van de dag is dat heemkundekringen van groot belang zijn voor de kennis van de identiteit van hun woonplaats, maar dat ze ook staan voor grote uitdagingen. In de toekomst zullen ze niet alleen aandacht moeten hebben voor ‘oud’ erfgoed, maar ook voor ‘nieuw’ erfgoed. Naast alles wat de heemkundekringen al doen, zullen ze ook actief nieuwe doelgroepen moeten opzoeken. Immaterieel erfgoedgemeenschappen helpen hun traditie te borgen, kan een goede ingang zijn. Naarmate de tijd vordert, zullen wij ook meer geschiedenis delen met ‘nieuwe’ Nederlanders en wordt het ook gemakkelijker om hen bij heemkunde te betrekken. Jongeren hebben recht op hun eigen geschiedenis, daar moet je ze de ruimte voor geven en ook accepteren dat ze veel meer in projecten met een begin- en einddatum en een eigen verantwoordelijkheid denken. Ik geloof in het spreekwoord: ‘Jong geleerd, oud gedaan’, dus heemkundekringen moeten vooral doorgaan met hun educatie. Wat op de jubileumviering minder aan de orde kwam, maar wat mij betreft ook een grote uitdaging is, is de snelle digitale innovatieve transformatie. Daar liggen heel veel kansen. Niet alleen door alle informatie op internet te zetten, maar ook door de mogelijkheden te benutten om die informatie beleefbaar te maken. Beleven is een sleutelwoord van deze tijd. Nieuwe generaties willen niet alleen over de geschiedenis lezen, maar willen de tijd ook aan den lijve kunnen voelen. Dat is allemaal al mogelijk. Veel kansen en uitdagingen dus voor de achterban. Brabants Heem zal de heemkundekringen daarbij met alle middelen die het heeft ondersteunen.

Brabants Heem gefeliciteerd met jullie 75-jarig bestaan. Het is een enorme prestatie dat de heemkundekringen zich niet alleen al 75 jaar staande houden, maar anno 2022 nog steeds actief zoeken naar wegen om zich zinvol bezig te houden en een goede bijdrage te leveren aan de samenleving.

 

Foto boven: Ina Adema ontving het eerste exemplaar van Tradities in Brabant. V.l.n.t. Tjeu van Ras, Ineke Strouken, Ina Adema en Kees van Kempen (foto Arno van Nuland)

Het jubileumboek Tradities in Brabant is te koop in de boekhandel en bij de uitgever, Positon Uitgevers. Het boek kost 25 euro.

Lees hier de toespraak van voorzitter Henk Hellegers: 75 jaar Brabants Heem Toespraak Henk Hellegers

Lees hier de rede van Paul Spapens: Lezing Paul Spapens